توقیع به علی بن محمد سمری، نائب چهارم امام زمان و ادعای مشاهده

آخرین توقیع امام زمان به علی بن محمد سمری، چهارمین و آخرین نایب خاص حضرت در غیبت صغری، معروف است. در آن، حضرت خبر از وفات قریب الوقوع او می‌دهند و به او می‌گویند که کسی را به جای خود نگذارد که غیبت تامه (کبری) آغاز شده است. به این ترتیب باب نیابت خاصه بسته می‌شود. در این توقیع است که حضرت هرکس را که در غیبت کبری، قبل از خروج سفیانی و صیحه [آسمانی]، ادعای مشاهده کند کذاب مفتر نامیده‌اند.

متن توقیع

متن توقیع به نقل از بحارالانوار (ج ۵۲ ص ۱۵۱) و آن هم به نقل از احتجاج به این شرح است.

• خَرَجَ اَلتَّوْقِيعُ إِلَى أَبِي اَلْحَسَنِ اَلسَّمُرِيِّ
• يَا عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ اَلسَّمُرِيَّ 
• اِسْمَعْ بشنو
• أَعْظَمَ اَللَّهُ أَجْرَ إِخْوَانِكَ فِيكَ خدا اجر برادرانت را در مورد تو عظیم گرداند
• فَإِنَّكَ مَيِّتٌ پس همانا تو خواهی مرد
• مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ سِتَّةِ أَيَّامٍ در فاصله شش روز
• فَاجْمَعْ أَمْرَكَ پس امر خودت را جمع کن
• وَ لاَ تُوصِ إِلَى أَحَدٍ و به کسی وصیت نکن
• يَقُومُ مَقَامَكَ بَعْدَ وَفَاتِكَ که پس از وفات تو به مقام تو برخیزد [یعنی نیابت خاصه]
• فَقَدْ وَقَعَتِ اَلْغَيْبَةُ اَلتَّامَّةُ پس همانا غیبت تامه واقع شده است
• فَلاَ ظُهُورَ و ظهوری نخواهد بود
• إِلاَّ بَعْدَ إِذْنِ اَللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ مگر پس از اذن خدای – که یادش بلند باد –
• وَ ذَلِكَ بَعْدَ طُولِ اَلْأَمَدِ و آن [یعنی ظهور یا اذن خدا] پس از طول مدت خواهد بود
• وَ قَسْوَةِ اَلْقُلُوبِ و سخت شدن دلها
• وَ اِمْتِلاَءِ اَلْأَرْضِ جَوْراً و پر شدن زمین از جور

ادعای مشاهده

• وَ سَيَأْتِي مِنْ شِيعَتِي و خواهند آمد کسانی از شیعیان من
• مَنْ يَدَّعِي اَلْمُشَاهَدَةَ که ادعای مشاهده خواهند کرد
• أَلاَ فَمَنِ اِدَّعَى اَلْمُشَاهَدَةَ آگاه باشید که هر که ادعای مشاهده کند
• قَبْلَ خُرُوجِ اَلسُّفْيَانِيِّ وَ اَلصَّيْحَةِ قبل از خروج سفیانی و صیحه
• فَهُوَ كَذَّابٌ مُفْتَرٍ او بسیار دروغگو و افتراء زننده است
• وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ
• اَلْعَلِيِّ اَلْعَظِيمِ .

شرح

• چه طور می توان بین این توقیع و گزارشات زیادی که افراد موثق از دیدن حضرت در غیبت کبری داده‌اند جمع کرد؟ علما در اینجا بیانات مختلفی دارند. برای نمونه بنگرید به بیانی در ضمن داستان تشرف شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی.
• عبارت بَعْدَ طُولِ اَلْأَمَدِ وَ قَسْوَةِ اَلْقُلُوبِ، ظاهرا اشاره‌ای دارد به آیه ۱۶ سوره حدید:
  • أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا، آیا برای آنان که ایمان آوردند زمان آن نرسیده است
  • أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّه، که قلبهایشان خاشع برای ذکر خدا
  • وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ، و آنچه از حق نازل کرده است
  • وَ لَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِن قَبْلُ، و نباشند مانند کسانی که کتاب به ایشان داده شد پیش از این [یعنی اهل کتاب ظاهرا]
  • فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ، پس مدت بر ایشان طولانی شد
  • فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ، پس قلبهایشان سخت گردید
  • وَ كَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ، و بسیاری از ایشان فاسقند.
  • خلاصه ظاهرا امام اشاره می‌کنند که آنچه بر سر اهل کتاب رفت پس از غیبت پیامبران و اوصیای ایشان بر سر این امت هم در غیبت کبری می‌رود.
• عبارت سَيَأْتِي مِنْ شِيعَتِي در بعضی از نقلها متفاوت است. مثلا در کمال الدین سَيَأْتِي شِيعَتِي، و در برخی دیگر مثل الثاقب في المناقب سَيَأْتِي لِشِيعَتِي، و در نقل احتجاج سَيَأْتِي إِلَى شِيعَتِي است. طبق این تعابیر، مدعیان مشاهده به سوی (یا به نزد) شیعیان می‌آیند. این تعابیر شاید اشاره به این داشته باشد که خود آنها لزوما از شیعیان نیستند.

نسخه دیگر

این روایت در کتب مختلف نقل شده است. در اکمال الدین (ج ۲ ص۵۱۶) به نقل از أَبُو مُحَمَّدٍ اَلْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ اَلْمُكَتِّبُ نقل شده است به اندکی اختلاف و صدر و ذیلی:

• حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ اَلْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ اَلْمُكَتِّبُ قَالَ 
• كُنْتُ بِمَدِينَةِ اَلسَّلاَمِ در مدينة السلام [یعنی بغداد] بودم
• فِي اَلسَّنَةِ اَلَّتِي تُوُفِّيَ فِيهَا اَلشَّيْخُ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ اَلسَّمُرِيُّ در سالی که در آن وفات کرد شیخ علی بن محمد سمری
• قَدَّسَ اَللَّهُ رُوحَهُ خدا روحش را مقدس گرداند
• فَحَضَرْتُهُ قَبْلَ وَفَاتِهِ بِأَيَّامٍ پس چند روز قبل از وفاتش نزد او حاضر شدم
• فَأَخْرَجَ إِلَى اَلنَّاسِ تَوْقِيعاً نُسْخَتُهُ پس توقیعی را برای مردم بیرون آورد که نسخه آن چنین است:
• – بسم الله الرحمن الرحيم –
• يَا عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ اَلسَّمُرِيَّ 
• أَعْظَمَ اَللَّهُ أَجْرَ إِخْوَانِكَ فِيكَ
• فَإِنَّكَ مَيِّتٌ مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ سِتَّةِ أَيَّامٍ
• فَاجْمَعْ أَمْرَكَ
• وَ لاَ تُوصِ إِلَى أَحَدٍ
• يَقُومُ مَقَامَكَ بَعْدَ وَفَاتِكَ
• فَقَدْ وَقَعَتِ اَلْغَيْبَةُ اَلثَّانِيَةُ پس همانا غیبت دومين واقع شده است
• فَلاَ ظُهُورَ إِلاَّ بَعْدَ إِذْنِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ
• وَ ذَلِكَ بَعْدَ طُولِ اَلْأَمَدِ
• وَ قَسْوَةِ اَلْقُلُوبِ
• وَ اِمْتِلاَءِ اَلْأَرْضِ جَوْراً
• وَ سَيَأْتِي شِيعَتِي
• مَنْ يَدَّعِي اَلْمُشَاهَدَةَ
• أَلاَ فَمَنِ اِدَّعَى اَلْمُشَاهَدَةَ
• قَبْلَ خُرُوجِ اَلسُّفْيَانِيِّ 
• وَ اَلصَّيْحَةِ
• فَهُوَ كَاذِبٌ مُفْتَرٍ
• وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِيِّ اَلْعَظِيمِ –
• قَالَ فَنَسَخْنَا هَذَا اَلتَّوْقِيعَ گفت [حسن بن احمد] پس ما از این توقیع نسخه برداشتیم
• وَ خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ و از نزد او بیرون رفتیم
• فَلَمَّا كَانَ اَلْيَوْمُ اَلسَّادِسُ پس چون روز ششم فرارسید
• عُدْنَا إِلَيْهِ نزد او بازگشتیم
• وَ هُوَ يَجُودُ بِنَفْسِهِ در حالی که در حال احتضار بود
• فَقِيلَ لَهُ مَنْ وَصِيُّكَ مِنْ بَعْدِكَ پس به او گفته شد وصی تو پس از تو کیست؟
• فَقَالَ لِلَّهِ أَمْرٌ هُوَ بَالِغُهُ پس گفت خدا را امری است که آن را [به سرانجام] می‌رساند
• وَ مَضَى رَضِيَ اَللَّهُ عَنْهُ و [از دنیا] رفت – خدا از او راضی باد –
• فَهَذَا آخِرُ كَلاَمٍ سُمِعَ مِنْهُ. پس این آخرین کلامی بود که از او شنیده شد.